Musicale o Oświeceniu... sapere aude – włącz myślenie krytyczne

Marek Golonka,
Uniwersytet Śląski

Czas trwania lekcji:  45 min.

Cele lekcji:

Poznawcze:

·         Słuchacze poznają najsłynniejsze musicale, których fabuła związana jest z Oświeceniem;

·         Słuchacze zdobywają podstawowe informacje o konwencji historii alternatywnej i najczęstszych celach uprawiania tego rodzaju twórczości;

Kształcące:

·         Rozwijanie umiejętności odróżniania prawdy historycznej od subiektywnej wizji twórcy;

·         Rozumienie mechanizmów, jakimi rządzi się twórcza adaptacja wydarzeń historycznych;

Wychowawcze:

·         Rozwijanie szacunku dla prawdy historycznej;

·         Rozwijanie świadomości, że każdy opis historii jest formą rekonstrukcji, poszczególne formy opisu różnią się jednak celem powstania i w związku z tym wiernością wobec pierwowzoru.

·         Rozwijanie zrozumienia dla celowych zniekształceń prawdy historycznej

·         Rozwijanie zdolności krytycznej oceny  celów, w jakich artyści przekształcają fakty historyczne.

Środki dydaktyczne:

·         Nagrania piosenek z musicali: The Scarlet Pimpernel, Marie Antoinette, i Mozart L'Opera Rock;

·         Mapa myśli przedstawiająca proces adaptacji scenicznej historycznych wydarzeń;

1. Przywitanie ze słuchaczami
2. Wstęp: kilka słów o ramach czasowych i charakterze Oświecenia oraz o musicalach, które osadzone są w tych realiach historycznych (Maria Antonina, The Scarlet Pimpernel, Mozart!, Mozart L'Opera Rock) Zapowiedź emisji piosenki ze Szkarłatnego kwiatu, związanej z szeroko rozpoznawanym elementem epoki 
3. Madame Guillotine – piosenka rozpoczynająca 1. akt Szkarłatnego kwiatu
4. Wyjaśnienie, co to jest musical i dlaczego musicale zwykle są adaptacjami (książek, filmów, niemuzycznych przedstawień, oper, biografii sławnych ludzi...). W związku z tym – dlaczego musicale osadzone w realiach oświeceniowych są rzadkie w porównaniu z wiktoriańskimi i dwudziestowiecznymi. Wiek XIX był złotym wiekiem powieści, więc dostarczył o wiele więcej materiału do adaptacji, a w XX w. musical już istniał i wielu kompozytorów pisało o współczesnych sobie sprawach
5. Wyjaśnienie, jakie elementy wykorzystują twórcy, sięgając po realia z minionych epok – kluczem do stworzenia dobrego dzieła jest odpowiednie połączenie zjawisk, faktów i rekwizytów dawnych z nowymi, a przeszłe czasy są "światami" o odpowiedniej dozie i obcości, i podobieństwa. Ważna uwaga: nawet historia w podręcznikach jest rekonstrukcją, gdyż nie mamy pełnej wiedzy o minionych epokach. Dla ilustracji puszczę piosenkę Wenn z Marii Antoniny, w której królowa i inni uczestnicy maskarady w Paryżu w przeddzień rewolucji dumają nad rolą, którą wyznaczył im los (mamy więc element z epoki i ponadczasowy, świetnie zresztą zgrane) 
6. Uszczegółowienie poprzedniego fragmentu - opowieść o różnych sposobach wykorzystywania materiału dziejowego. Przedstawię trzy podejścia, każde związane z innym musicalem: opowiadanie o prawdziwych wydarzeniach (fragment Mozarta), łączenie prawdziwych wydarzeń z fikcją (fragment Marii Antoniny), skupianie się na fikcji (fragment Szkarłatnego kwiatu). Prezentacja każdego podejścia będzie miała następującą strukturę: opowieść o pomyśle, na którym oparty jest dany musical – odtworzenie fragmentu – komentarz na temat jego rzetelności historycznej (każdy musical dostanie 5 minut "czasu antenowego" – 3 na piosenkę, 2 na wyjaśnienie).
7. "Spojrzenie za kulisy" – prezentacja i objaśnienie mapy myślowej z poradami Michaela Kunze'a, niemieckiego dramaturga i twórcy słynnych musicali historycznych, dotyczącymi przenoszenia na scenę wydarzeń historycznych 
8. Podsumowanie – dlaczego twórcy szukają inspiracji w odległych czasach, w konkretnych epokach historycznych? Dlaczego nie oddają wiernie realiów historycznych, faktów? Czy i dlaczego mimo wszystko można im to przebaczyć? 

Rozwinięcia:

• Oświecenie: mówi się o nim "wiek rozumu", "wiek filozofów" i faktycznie – była to epoka racjonalizmu i empiryzmu. Czołowi myśliciele europejscy głosili  prymat rozumu, rozsądku i poznania płynącego z doświadczenia. Głosili hasła powrotu do natury – czyli pierwotnych praw i zasad, które zapewniały ludziom szczęście i bezpieczeństwo. Propagowanie idei praw człowieka i równości wszystkich ludzi wobec praw natury wiązało się niekiedy z kwestionowaniem istniejącego porządku społecznego, prawnego i obowiązującego systemu władzy, m.in. monarchii W niektórych państwach wybuchały prodemokratyczne rewolucje – przykładem Wielka Rewolucja Francuska, w której reprezentanci ludu przejęli władzę, ścięli króla i królową i w atmosferze terroru strzegli nowego porządku, stawiając na jego straży gilotynę.
• Musical: według Terry'ego Pratchetta "różni się od opery na tyle, że da się na nim zarabiać". Bardziej poważnie: musical to gatunek teatralny, łączący muzykę, dialogi, śpiew i taniec. W przygotowanej prezentacji będę zajmował się musicalami, w których wszystkie wymienione elementy są podporządkowane fabule, ale istnieją też musicale o innych priorytetach.
• Do podsumowania:
• Epoki historyczne to realia, o których ludzie słuchają z ciekawością i które nadają się do wykorzystania w bardzo różnych opowieściach. Czasami ich autorzy nie wychodzą poza efektowność kostiumową scenografii, kostiumów, charakteryzacji. Traktują fakty historyczne wybiórczo, by stworzyć atrakcyjną w odbiorze historię, która podoba się każdemu i nie skłania do żadnych dodatkowych przemyśleń. I nie ma w tym niczego złego – widzowie potrzebują dobrej, komercyjnej rozrywki w stylu Piratów z Karaibów. Bywa jednak i tak, że elementy fikcji, przejawiające się w świadomym i celowym zniekształcaniu faktów historycznych oraz danych biograficznych w odniesieniu do znanych postaci, służą przekazaniu ważnych, ponadczasowych prawd lub są formą domniemań na temat nieznanych bliżej okoliczności, które miały wpływ na wydarzenia ważne w przeszłości i oddziałujące na przyszłość, a zatem pośrednio także na czasy współczesne.
• Celem autora książki, filmu czy musicalu zawsze jest opowiedzieć dobrą – w różnych znaczeniach: interesującą, intrygującą, emocjonującą, wzruszającą, mądrą…– historię i temu celowi zawsze podporządkowane jest dysponowanie realiami historycznymi.
• Dokonywanie selekcji w doborze materiału historycznego (określonego typu realiów) nie jest oznaką braku szacunku dla prawdy dziejowej, choć w skrajnych przypadkach może mieć takie konsekwencje. Zazwyczaj jednak służy ukazaniu dziejów od nietypowej, zwykle „nieoficjalnej” strony. Może też wypływać z dążenia do osadzenia w realiach historycznych,  w minionym czasie wciąż aktualnej historii, a zatem celem nadrzędnym jest wówczas eksponowanie ponadczasowego charakteru i wymiaru pewnych zdarzeń, przypadków, sytuacji, postaw, wyborów. „Okolicznością łagodzącą" przy ocenianiu twórców, którzy dzieła o minionym czasie w różnym stopniu nasycają fikcją, jest fakt że każda, ale to każda opowieść o przeszłości jest w pewnym stopniu jej autorską rekonstrukcją.